Otomatik Kumanda Elemanları [Temel Bilgiler]

Konu: Otomatik Kumanda Elemanları [Temel Bilgiler] Ptsi Mart 14, 2011 10:47 pm

Bu Konuda Temel Otomatik Kumanda Elemanlarının Anlatımlarını
Yapacagız.Her Kumanda Elemanının Flash Animasyonları Açıklamaları
Altında Mevcuttur.

KUMANDA ELEMANLARI >VALFLER

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Elektrik enerjisiyle çalışan elektromanyetik musluklara veya vanalara,
solenoid valf adı verilir. Solenoid valfler, hava, gaz, su, yağ ve buhar
gibi akışkanlar için kullanılırlar. Akışkanlara ait borular, solenoid
valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar.

Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak üzere iki kısımdan
oluşur. Elektromıknatısın bobinleri düşük veya yüksek gerilimde, doğru
veya alternatif akımda çalışacak şekilde çok çeşitli olarak yapılırlar.

Bobin içinde bulunan demir nüve, valfin diyaframıyla mekaniksel olarak
bağlıdır. Demir nüve ve dolayısıyla diyafram bir yay ile aşağıya doğru
bastırıldığından, solenoid valf normal durumda kapalı olur.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Solenoid valfin bobini şebekeye bağlandığında, demir nüve ve diyafram
yukarıya çekilir. Valf açılır ve akışkan sol taraftaki girişten sağ
taraftaki çıkışa geçmiş olur.

Solenoid valfler yalnız bir yön için normal olarak çalışırlar. Solenoid
valfin sol tarafı çıkış ve sağ tarafı giriş olarak kullanılırsa,
solenoid valf normal görevini yapamaz. Çünkü sağ taraftan gelen akışkan,
bobinin enerjilenmediği normal durumda da yay basıncını yenerek
diyaframı yukarıya iter ve valfin açılmasına neden olur.

Solenoid valfler iki ve üç yollu olmak üzere iki şekilde yapılırlar.

Şekilde görülen solenoid valf normal durumda kapalıdır. Bobin
enerjilendiğinde, solenoid valf açılır. Valfler alttaki şekilde
sembolize edilirler.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

KUMANDA ELEMANLARI > TERMOSTATLAR

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Katı, sıvı ve gazların sıcalık derecelerinin sabit tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına, termostat adı verilir.

Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların bulundukları yerlerde kullanılırlar.

Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak üzere iki kısımdan oluşur.

Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir.

İki metal birbirine yapışık olduğundan çok uzayan metal kısa kalan
metalin üzerine doğru eğilir. Termostadın bimetali ısındığında şekilde
görüldüğü gibi bimetal sağa doğru bükülür.Bimetalin bu hareketi
termostadda bir kontağı açar, başka bir kontağı kapatır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Isı değişimlerini mekanik harekete çevirme, yalnız bimetal ile yapılmaz.
Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi yüksek genleşme katsayılı sıvı ile
doldurulmuş bir körük de aynı görevi yapar. Körük ince ve uzun boruyla
küçük bir depoya bağlıdır. Bu elemanlar ve kontaklar termostadı
oluşturur. Termostadın küçük deposu sıcaklığın denetleneceği yere
konur.Küçük deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi yükseldiğinde,
küçük depodaki sıvı genleşir. Körüğün diyaframı yukarıya doğru genleşir.
Termostadın kapalı kontağı açılır, açık kontağı kapanır. Soğumada da bu
olayın tersi olur.İnce boru ve ucundaki küçük depo nedeniyle aşağıdaki
termostada, kuyruklu termostat adı verilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine civa tüplü kontaklar, düz
bimetal yerine sarmal bimetal kullanılır. Cam tübün sağ ucu aşağıda
olduğunda, civa bu tarafta bulunur ve civa kontak parçalarını
birleştirir. Tübün sağ ucu yukarıya kalktığında, civa diğer uca kayar.
Kontak parçalarının arası açılır. Böyle bir termostadın bulunduğu yerde
sıcalık düşerse, sarmal bimetal toplanır. Termostat kontağı kapanmışsa
açılır, açılmışsa kapanır. Kullanılış yerlerine göre termostatlar oda,
su ve katı madde termostatları olmak üzere üç kısıma ayrılırlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kullanılış yerlerine göre termostatlar oda, su ve katı madde termostatları olmak üzere üçe ayrılırlar.

Oda Termostatları : Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara denilir.

Örnek : Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostadının yapısı
verilmiştir. Ortamın sıcaklık derecesi termostadın ayarlı olduğu
sıcaklık derecesinin altına düştüğünde, termostadın sol taraftaki ana
kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı açılır. Bu durumda
ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar. Aynı anda (L1)
sinyal lambası da yanar.

Ortam ısındıkça, bimetal sağa doğru kıvrılmak ister. Fakat sabit
mıknatıs bimetali hemen bırakmaz.Bimetalde uygun değerde mekanik gerilme
doğunca, bimetal sabit mıknatıstan ani olarak kurtulur.Kontaklar
süratli olarak durum değiştirirler.Bu durumda ısıtıcı şebekeden ayrılır.
(L1) sinyal lambası söner, (L2) sinyal lambası yanar. Isıtıcı devreden
çıkınca, ortam soğumaya başlar.Ortamın sıcaklık derecesi termostadın
ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına düştüğünde, bimetal sola doğru
kıvrılmaya başlar. Biraz sonra sabit mıknatıs bimetali kendine çeker.

Kontaklar yine ani olarak durum değiştirirler. Isıtıcı tekrar şebekeye
bağlanır. (L2) sinyal lambası söner, (L1) sinyal lambası yanar.
Termostatdaki sabit mıknatıs kontakların hızlı açılıp kapanmalarını
sağladığı halde, önemli sakınca yaratır.Örneğin termostat 23C'ye
ayarlanmışsa, sabit mıknatıs bimetali bu sıcaklıkta çeker.Isıtıcı
devreye girer ve ortam ısınmaya başlar. Bimetalin sabit mıknatıstan
kurtulması için daha büyük bir kuvvet gerekir. Bu kuvvet, ortamın veya
termostadın sıcaklık derecesi 33C'ye çıktığında doğar. Bu durumda da
ortam arzulanmayacak kadar fazla ısınmış olur. Yani termostat 23C'de
kontağını kapatır, 33C'e kontağını açar. Termostadın açma ve kapama
sıcaklık dereceleri arasındaki bu fark, termostadın diferansiyeli adı
verilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Termostatda diferansiyeli küçültmek için, termostadın içine yapay ısı
artışı sağlayan (R1) direnci konur. Termostadın ana kontağı kapanıp
ısıtıcı devreye girdiğinde, (R1) direnci de şebekeye bağlanır.Ortam
sıcaklığı 25C'ye geldiğinde, (R1) direncinin sağladığı ısı termostadın
içindeki sıcaklık 33C'ye yükselir. Bimetal sabit mıknatıstan kurtulur ve
devre açılır. Böylece termostadın açma ve kapama sıcaklıkları
arasındaki fark (Diferansiyel) 2C'ye düşmüş olur. Diferansiyelin çok
küçük olması da, sistemin sık sık çalışıp durmasına neden olduğundan
arzu edilmez.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Su Termostatları : Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık
derecelerinin sabit tutulmasında kullanılan termostatlara, su termostadı
adı verilir. Su termostadlarının yapısı oda termostatlarının yapısına
çok benzer. Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik harekete
çevirme, düz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş körükle yapılır.
Su termostatlarında da metal veya civa tüplü kontalar kullanılır.

Su termostatlarının düz ve ters olmak üzere iki çeşidi vardır. Düz
çalışan termostatlar, sıcaklık derecesi düştüğünde kontaklarını
kapatırlar. Sıcaklık derecesi yükselince de kontaklarını açarlar. Düz
çalışan su termostatları, sıcaklık derecesinin belirli bir değerden daha
yukarıya çıkmaması gereken yerlerde kullanılırlar. Ters çalışan
termostatlar, sıcaklık derecesi yükselince kontaklarını kapatırlar.
Sıcaklık derecesi düşünce de kontaklarını açarlar. Ters çalışan
termostatlar, sıcaklık derecesinin belirli bir değerin altına düşmesinin
istenmediği yerlerde kullanılırlar. Genellikle düz çalışan termostatlar
ısıtıcılarda, ters çalışan termostatlar ise soğutucularda
kullanılırlar.

Katı Madde Termostatları : Termostatlar, katı maddelerin sıcaklık
derecelerinin denetiminde de kullanılabilirler.Örneğin generatörlerde
sargıların ve yatakların sıcaklık dereceleri termostatlarla
denetlenebilir. Bu gibi yerlerde kullanılan termostatlar, ya
kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık
derecesinin yükseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar.
Katı maddelerin sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan
termostatlar, genellikle kapalı yapılırlar. Bu termostatlar
kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler.

KUMANDA ELEMANLARI > PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında döndürülebilen, arka arkaya dizilmiş birçok dilimden
oluşan ve çok konumlu olan şalterlere, paket şalter adı verilir.
Elektriksel aygıtlara otomatik olarak kumanda etmek, her zaman ekonomik
olmaz. Bu nedenle ufak güçlü ve basit aygıtların çalıştırılmaları, daha
çok paket şalterlerle yapılır. Paket şalterler, kumanda devrelerinde
butonların yerine de kullanılabilirler.

Paket şalterler, arka arkaya dizilmiş ve paketlenmiş birçok dilimden
oluşur. Her dilimde bir, iki, üç veya dört kontak bulunur. Arzulanan
kontak sayısını elde etmek için, uygun sayıda dilim arka arkaya dizilir.
Böylece paket şalterlere istenildiği kadar kontak konabilir. Paket
şalterlerin kumandası, üzerlerinde bulunan kolu çevirmekle yapılır. Bu
kol çevrildiğinde, paket şalterin kontakları açılır ve kapanırlar. Kol
azar azar dönecek şekilde yapılırsa, paket şalter çok konumlu olabilir.
Çok konumlu paket şalterlerle karmaşık kumanda problemleri çözülebilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Üç komulu bir paket şalterin yapısı ve çalışması şekildeki gibidir. Bu
animasyonda paket şalterin yalnız bir dilimi gösterilmiştir. Paket
şalterde her dilimi sabit ve hareketli parçalar olmak üzere iki kısımdan
oluşur. Sabit parça üzerine kontaklar yerleştirilir. Bir eksen
etrafında dönen hareketli parça ise, girintili ve çıkıntılı biçimde yani
eksantrik olarak yapılır. Eksantrik parça üzerindeki girinti ve
çıkıntılar, kontakların açılıp kapanmasını sağlarlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Paket şalterin konumlarını animasyonda görebilirsiniz. Şalterin (0)
konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar açık, (3-4) nolu kontak ise
kapalıdır. Dönen eksantrik parça üzerindeki çıkıntılar, kontakların
pimlerini dışarıya doğru iterler. Bu nedenle çıkıntıların karşılarında
bulunan kontaklar açık olurlar. Eksantrik parça girintilerinin
karşısında bulunan kontaklardaki yaylar, pimleri içeriye doğru iterler.
Girintilerin karşılarında bulunan kontakların kapanmasını sağlarlar.

Paket şalter (1) konumuna çevrildiğinde, şekildeki gibi (1-2) ve (5-6)
nolu kontaklar kapanır. Çünkü bu kontakların pimleri dönen eksantrik
parçadaki girintilerin karşısına gelir. Yaylar kontakların kapanmasına
neden olur. Dönen eksantrik parça üzerindeki çıkıntı (3-4) nolu kontağın
pimini dışarıya iter ve bu kontak açılır.

Paket şalter (2) konumuna çevrildiğinde, şekilde görüldüğü gibi (3-4)
nolu kontak kapanır. Çünkü bu kontağın pimi dönen eksantrik parça
üzerindeki girintinin karşısına gelir ve yay bu kontağın kapanmasına
neden olur. Paket şalterin (2) konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar
gene kapalı kalırlar. Bu kontakların pimleri dönen eksantrik parçadaki
girintilerin karşısına gelir. Yaylar bu kontakların kapanmasına neden
olur.

Paket şalterin (1) ve (2) konumlarında, (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar
hep kapalı kalır. Bunlardan (1-2) nolu kontak, (1) konumundan (2)
konumuna geçerken hiç açılmaz yani durumunu aynen korur. Halbuki (5-6)
nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geçerken, dönen eksantrik
parçadaki çıkıntı nedeniyle önce açılır, sonra tekrar kapanır.

Standart paket şalterler şunlardır;

0 - 1 (On-Off)

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron Motora Yol Verme)

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

1 - 0 - 2 (Dönüş Yönü Değiştirme)

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

0 - 1 - 2 (Çift Devirli Yol Verme)

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

0 - Yıldız - Üçgen

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

ÖRNEKLER

1) Paket şalter ile sinyal lambalarının kontrolü

Bu devrelerin her ikisinde de aşağıda yapısı ve çalışması açıklanan üç
konumlu ve üç kontaklı yaylı paket şalter kullanılmıştır. Bu paket
şalter ile üç sinyal lambasının kumandası yapılmaktadır. Paket şalterler
elektrik devrelerinde aşağıdaki şekilde gösterilirler.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Paket şalterin (0) konumunda (3-4) nolu kontak kapalı olduğundan, yalnız
(L2) lambası yanar. (0) konumunda (L1) ve (L3) lambaları sönük
kalırlar.

Paket şalter (1) konumuna çevrildiğinde, (3-4) nolu kontak açılır, (1-2)
ve (5-6) nolu kontaklar kapanır. Yanan (L2) lambası söner, sönük olan
(L1) ve (L3) lambaları yanarlar.

Paket şalter (2) konumuna çevrildiğinde , (3-4) nolu kontak kapanır.
Sönük olan (L2) lambası yanar. Paket şalterin (2) konumunda (1-2) ve
(5-6) nolu kontaklar kapalı kaldıklarından, (L1) ve (L3) lambaları
yanmaya devam ederler.

(1-2) nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geçerken açılmayacağından,
(L1) lambası bu geçiş anında sönmez. Halbuki (5-6) nolu kontak (1)
konumundan (2) konumuna geçerken ilk önce açılır, sonra tekrar kapanır.
Bu nedenle geçiş anında (L3) lambası önce söner, sonra tekrar yanar. (2)
konumundan (1) konumuna çizilmiş olan ok, paket şalterin yaylı olduğunu
gösterir.

Paket şalter (2) konumuna çevrildikten sonra serbest bırakılırsa, o konumda kalmaz ve (1) konumuna döner.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

2) Üç fazlı bir asenkron motora yıldız-üçgen paket şalterle yol verilmesi

Çok kontaklı ve çok konumlu bir paket şalterin bağlantı şemasını ilk
örnekte olduğu gibi çizmek oldukça güçtür. Bu gibi durumlarda paket
şalterin kontaklarıyla bağlantı şeması en basit şekilde çizilir.
Kontakların açılıp kapanmaları ayrı bir diyagramla gösterilir.

Yıldız-Üçgen bağlantı

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Yıldız bağlantı

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Üçgen bağlantı

Üçgen bağlantı

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Şekilde üç fazlı bir asenkron motora yıldız-üçgen paket şalterle yol
verilmesine ait bağlantı şeması verilmiştir. Bu bağlantıda üç konumlu ve
sekiz kontaklı bir paket şalter kullanılmıştır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Paket şalterde bulunan kontakların açılıp kapanmaları yukarıda
görülmektedir. Paket şalterin (0) konumunda bütün kontaklar açıktır.
Paket şalter (1) konumuna çevrildiğinde, diyagramdan görüleceği üzere
(M) ve (A) kontakları kapanır. Güç devresinde kapanan (M) ve (A)
kontakları, motoru yıldız olarak şebekeye bağlar. Böylece asenkron motor
yol almaya başlar.

Bir süre sonra paket şalter (2) konumuna çevrilir. Paket şalterin bu
konumunda (M) kontakları gene kapalı kalır. Yalnız (A) kontakları açılır
ve kısa bir süre sonra (B) kontakları kapanır. Güç devresinde kapanan
(B) kontakları motoru üçgen bağlar.

Böylece asenkron motor yol almış ve üçgen çalışmaya başlamış olur.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

3) Rotoru sargılı bir asenkron motora paket şalterle yol verilmesi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Şekilde rotoru sargılı bir asenkron motora paket şalterle yol
verilmesine ait bağlantı şeması verilmiştir. Bu bağlantıda beş konumlu
ve dokuz kontaklı bir paket şalter kullanılmıştır.

Asenkron motor devresine üç kademe yol verme direnci bağlanmıştır. Paket
şalter (0) konumundayken bütün kontaklar açıktır. Paket şalter (1)
konumuna çevrildiğinde diyagramdan görüleceği üzere (M) kontakları
kapanır.

Yandaki şekilde görülen güç devresinde (M) kontakları kapanınca, rotor
devresinde üç kademe direnç bağlı iken, motor yol almaya başlar. Bir
süre sonra paket şalter (2) konumuna çevrilir. Diyagramdan görüleceği
üzere, şalterin bu konumunda (M) kontakları kapalı kalırken, ayrıca (A)
kontakları da kapanır.

Güç devresinde kapanan (A) kontakları, dirençlerin birinci kademesini
kısa devre ederler. Motorun devir sayısı yükselmeye devam eder. Bir süre
sonra paket şalter (3) konumuna çevrilir. Paket şalterin bu konumunda
(M) ve (A) kontakları kapalı kalır. Ayrıca (B) kontakları da kapanır.

Güç devresinde kapanan (B) kontakları, dirençlerin ikinci kademesini
kısa devre ederler. Motorun devir sayısı artmaya devem eder. Bir süre
sonra da paket şalter (4) konumuna çevrilir. Paket şalterin bu konumunda
(M), (A) ve (B) kontakları kapalı kalır. Ayrıca (C) kontakları da
kapanır.

Güç devresinde kapanan (C) kontakları, dirençlerin üçüncü kademesini
kısa devre ederler. Böylece rotor dirençlerinin hepsi devreden
çıkarılmış ve motora yol verilmiş olur.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

HAREKET SİSTEMLERİ

Bir motor, yol alma anında kendisine, devresine ve şebekeye zarar
vermeyecek büyüklükte akım çekiyorsa, böyle bir motor direkt olarak
şebekeye bağlanabilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Yukarıdaki şekilde verilen bir şönt motorun ve bir asenkron motorun
direkt olarak şebekeye bağlanması için, M kontaklarının kapanması
gerekir. Devreye bağlanan bu motorlar M kontakları açılıncaya kadar
çalışmaya devam ederler.

M kontakları açılınca, çalışan motorlar durur. M kontaklarını açıp
kapayacak M kontaktör bobini, devreye çeşitli şekillerde bağlanabilir.
Ayrıca M kontakları kısa veya uzun süre kapatılarak, motorların kesik
veya sürekli çalışması sağlanabilir. Bu bölümde kesik ve sürekli
çalıştırma, paket şalterle, butonla ve uzaktan kumanda yöntemleri
anlatılacaktır.

HAREKET SİSTEMLERİ > KESİK VE SÜREKLİ ÇALIŞTIRMA

Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinçlerde) motorların hem
sürekli ve hem de kesik olarak çalıştırılmaları istenebilir. Bir
motorun kesik çalıştırılmasına, genellikle hareket eden parçanın
durumunu ayarlamak için ihtiyaç duyulur.

Örnek 1 : Güç ve kumanda devresinde tek kontaktör olan kesik ve sürekli çalıştırma devresi

Şekilde motorları kesik ve sürekli çalıştırabilecek bir kumanda devresi
görülmektedir. Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü
enerjilenir. Güç devresinde normalde açık M kontakları kapanır. Kumanda
devresinde kapanan M kontağı, Başlatma butonunu mühürler. Durdurma
butonuna basılıncaya kadar M kontaktörü ve motor sürekli olarak çalışır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Aynı devrede kesik çalıştırma butonuna basıldığında, R fazından gelen
akım durdurma butonundan ve kesik çalıştırma butonunun alt
kontaklarından geçerek, M kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde M
kontakları kapanır ve motor direkt olarak şebekeye bağlanır. M
kontaktörünün ve motorun çalışması, kesik çalıştırma butonuna basıldıkça
devam eder.

Motor sürekli çalışırken, Kesik Çalıştırma butonuna basılırsa, kumanda
devresi kesik çalıştırma görevi yapmaya başlar. Motor kesik
çalıştırılırken, kumanda devresinde M mühürleme kontağı da kapanır.
Kesik Çalıştırma butonu ani olarak serbest bırakıldığında, M mühürleme
kontağı açılmadan, Kesik Çalıştırma butonunun üst kontakları
kapanabilir. Bu durumda motor sürekli çalışmaya başlar. Motorun durması
beklenirken çalışmaya devam etmesi, bu devrenin önemli bir sakıncasıdır.

Örnek 2 : Güç ve kumanda devresinde çift kontaktör olan kesik ve sürekli çalıştırma devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Örnek 1'deki kumanda devresinde bulunan sakınca, bir rölenin eklendiği
yandaki şekilde görülmez. Burada A küçük güçlü, M ise büyük güçlüdür.

Şekilde verilen kumanda devresinde başlatma butonuna basıldığında, R
fazından gelen akım durdurma, Kesik Çalıştırma ve Başlatma butonlarından
geçerek, A rölesini enerjilendirir. Kapanan A1 kontağı Başlatma
butonunu mühürler. Kapanan A2 kontağı ise M kontaktörünü enerjilendirir.
Güç devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak şebekeye
bağlanır.

Durdurma butonuna basılıncaya kadar, motor sürekli olarak çalışır. Motor
dururken veya çalışırken Kesik Çalıştırma butonuna basılırsa, motor
kesik çalışmaya başlar. Bu durumda R fazından gelen akım, Durdurma
butonundan ve Kesik Çalıştırma butonunun alt kontaklarından geçerek, M
kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde M kontakları kapanır ve
motor direkt olarak şebekeye bağlanır. Kesik Çalıştırma butonuna
basıldıkça, motor çalışmaya devam eder. Kesik Çalıştırma butonu ani
olarak serbest bırakılsa bile, çalışan motor hemen durur.

HAREKET SİSTEMLERİ > PAKET ŞALTERLE KUMANDA

Örnek 1 : Bu örnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda
devresi verilmiştir. Paket şalterin çalışma ve durma olmak üzere iki
konumu vardır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kontak tablosu

Durma konumunda paket şalterin kontağı açıktır.Paket şalterin kolu
çalışma konumuna getirildiğinde, paket şalterin kontağı kapanır. M
kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde M kontakları kapanır ve motor
direkt olarak şebekeye bağlanır. Paket şalterle yapılan bu kumanda
devresi, kalıcı butonlarla yapılan kumanda devrelerinin özelliğine
sahiptir.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Örnek 2 : Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda
devresi verilmiştir. Bu paket şalterin de çalışma ve durma olmak üzere
iki konumu vardır. Bu kumanda devresinde bir de DG düşük gerilim rölesi
kullanılmıştır. Paket şalter durma konumundayken, R fazından gelen akım
şalterin üst kontağından geçerek DG düşük gerilim rölesinden devresini
tamamlar. G düşük gerilim rölesi enerjilenir ve kumanda devresinde
bulunan DG kontağını kapatır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kontak tablosu

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Paket şalterin kolu çalışma konumuna çevrildiğinde, şalterin üst kontağı
açılır ve alt kontağı kapanır. R fazından gelen akım DG kontağından
geçerek DG düşük gerilim rölesi üzerinden devresini tamamlar. Böylece DG
düşük gerilim rölesi sürekli olarak çalışır.

DG kontağından geçen akımın bir kısmı, paket şalterin alt kontağından da
geçerek M kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde M kontakları
kapanır. Motor şebekeye direkt olarak bağlanır. Motorun çalışması,
şalter kolu durma konumuna getirilinceye kadar devam eder. Motor
çalışırken şebeke gerilimi düşer veya kesilirse, çalışan DG rölesi ve M
kontaktörü açılır. Çalışan motor durur. Normal gerilim tekrara
geldiğinde, şalterin üst kontağı ve DG kontağı açık olduğundan , DG
rölesi ve M kontaktörü enerjilenemez.

Motoru tekrar çalıştırmak için, şalter kolu önce durma konumuna
getirilir. Sonra tekrar çalışma konumuna çevrilir. Yani kumanda devresi,
ani temaslı butonlarla yapılan kumanda devrelerinin özelliğini taşır.

Örnek 3 : Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi
verilmiştir. Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma, normal ve
durdurma olmak üzere üç konumu vardır. Şalter kolu başlatma veya
durdurma konumlarına çevrilirse, kol çevrildiği durumda kalmaz. Bir yay,
kolun normal konumuna dönmesini sağlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kontak tablosu

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Paket şalterin kolu başlatma konumuna getirildiğinde, şalterin üst ve
alt kontakları kapanır. R fazından gelen akım her iki şalter kontağından
geçerek, M kontaktörünü çalıştırır.

Paket şalterin kolu serbest bırakıldığında, kol normal konumuna döner.
Bu durumda şalterin üst kontağı kapalı kalır, alt kontağı açılır. R
fazından gelen akım şalterin üst kontağından ve kapanmış M mühürleme
kontağından geçerek, M kontaktörünü sürekli olarak çalıştırır. Güç
devresinde M kontakları kapanır. Motor şebekeye bağlanır.

Paket şalterin kolu durdurma konumuna çevrilinceye kadar motor çalışmaya
devam eder. Kol durdurma konumuna çevrildiğinde, şalterin her iki
kontağı açılır. M kontaktörünün enerjisi kesilir ve motor durur. Yani
kumanda devresi, ani temaslı butonlarla yapılan kumanda devrelerinin
özelliğine sahiptir.

HAREKET SİSTEMLERİ > BUTONLA KUMANDA

Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha çok kullanılırlar.
Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin çeşitleri, çalışmaları ve
özellikleri aşağıdaki kısımlarda açıklanacaktır:

Örnek 1 : Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir güç ve kumanda devresi
görülmektedir. Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ
vardır. Bağı sağlayan kol A noktası etrafında dönebilir.

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bu devrede başlatma butonuna basıldığında, bu buton ve mekanik bağ
nedeniyle durdurma butonu kapanır. M kontaktörü çalışır. Güç devresinde M
kontakları kapanır.

Motorlar direkt olarak devreye bağlanır. Durdurma butonuna basılınca,
durdurma butonu mekanik bağ nedeniyle başlatma butonu açılır. M
kontaktör bobininin akımı kesilir. Çalışan motor durur. Kalıcı
butonlarla yapılan devrede M kontaktörü çalışırken şebeke gerilimi düşer
veya kesilirse, M kontaktörü açılır ve motor durur. Normal gerilim
tekrar geldiğinde, başlatma ve durdurma butonları durumlarını
koruduklarında, M kontaktörü tekrar çalışır. Bu özelliği nedeniyle
kalıcı butonlar pompalar, kompresörler, aspiratörler ve vantilatörlerin
kumanda devrelerinde kullanılır.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Örnek 2 : Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda
devresi görülmektedir. Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de
yaylıdır. Ani temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa, yay butonun
normal konumuna dönmesini sağlar. Motor devreye direkt olarak bağlanır.

Güç Devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda Devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Devrede başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü enerjilenir. M
kontakları kapanır ve kumanda devresinde bulunan normalde açık M
kontağına, mühürleme kontağı adı verilir. M kontaktörü çalışınca,
mühürleme kontağı da kapanır. Başlatma butonu serbest bırakılınca, M
kontaktörünün bobin akımı kendi kontağı üzerinden devresini tamamlar. Bu
nedenle motorların sürekli çalışması için, başlatma butonuna devamlı
olarak basmak gerekmez.

Durdurma butonuna basıldığında, M kontaktör bobininin akımı kesilir. Güç
devresinde M kontakları açılır ve çalışan motor durur. Normal gerilim
tekrar geldiğinde, başlatma butonu ve M mühürleme kontağı açık
olduğundan, M kontaktörü çalışmaz. Devrenin bu özelliği nedeniyle ani
temaslı butonlar genellikle iş tezgahlarının kumandasında kullanılırlar.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

HAREKET SİSTEMLERİ > UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla başlatma butonuyla çalıştırılıp, birden fazla
durdurma butonuyla durdurulursa, böyle bir çalışmaya uzaktan kumanda adı
verilir.

Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri, başlatma
butonları birbirine parelel bağlanırlar. Böyle bir devrede başlatma
butonlarından birine basıldığında, R fazından gelen akım durdurma
butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geçerek, M kontaktörünü
enerjilendirir. M kontağı kapanır ve başlatma butonlarını mühürler. Güç
devresinde kapanan M kontakları, motoru direkt olarak şebekeye bağlar.
Diğer bir başlatma butonuna basılırsa, kumanda devresi tekrar aynı
şekilde çalışır. Yani M kontaktörü enerjilenir ve motor çalışmaya
başlar.

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda Devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Çalışan motoru durdurmak için, durdurma butonlarından birine basılır. Bu
durumda M kontaktörünün enerjisi kesilir. Güç devresinde kapanmış olan M
kontakları açılır ve motor durur. Paket şalterlerle de motorların
uzaktan kumandası yapılabilir. Yalnız kalıcı paket şalterler uzaktan
kumanda devrelerinde kullanılamazlar.

DÖNÜŞ YÖNÜ DEĞİŞTİRME

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Doğru akım motorlarının dönüş yönünü değiştirmek için, bağlantıda endüvi
veya uyartım sargısının uçları değiştirilir. Kumanda devrelerinde
genellikle endüvi uçları değiştirilerek, motorun dönüş yönü
değiştirilir. Böylece motorun maksimum momentle yol alması sağlanmış ve
kontaklardaki arkın çok büyümesi önlenmiş olur.

Bir doğru akım motorunun maksimum momentle yol alması için, motorun
uyartım sargısı şekilde olduğu gibi direkt olarak şebekeye bağlı
tutulur.

(I) ve (G) kontaklarıyla da endüvi uçları, dolayısıyla endüviden geçen
akımın yönü değiştirilir. Böyle bir devrede (I) kontakları kapandığında,
akım endüviden yukarıdan aşağıya doğru geçer.

Motor ileri yönde döner. Motorun dönüş yönü, (I) kontaklarının açılması ve (G) kontaklarının kapanmasıyla değiştirilir.

(G) kontakları kapanınca, akım endüviden aşağıdan yukarıya doğru geçer.
Motor geri yönde döner. Endüvi uçları veya endüviden geçen akımın yönü
değişince, motorun dönüş yönü değiştirilmiş olur. Bir fazlı asenkron
motorların dönüş yönünün değiştirilmesi, ana ve yardımcı sargının
uçlarını değiştirmekle sağlanır. Böyle bir devrenin şeması yandaki
şekilde verilen doğru akım motorunun güç devresine çok benzer.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Üç fazlı asenkron motorların dönüş yönünü değiştirmek için, motora giden iki fazın yerini değiştirmek gerekir.

Yandaki şekilde verilen üç fazlı asenkron motor devresinde (I)
kontakları kapandığında, üç faz motora (R), (S), (T) sırasıyla bağlanır
ve motor ileri yönde döner.

Aynı devrede (I) kontakları açılıp (G) kontakları kapandığında, motora
bağlanan fazların sırası (T), (S), (R) olur. Motor geri yönde döner.

Gerek doğru ve gerekse alternatif akım devrelerinde dönüş yönü
değiştirilirken, (I) ve (G) kontaklarının çok kısa bir süre beraberce
kapalı kalmaları, kısa devreye neden olur. Bir kısa devre ise devrenin
çeşitli yerlerinde büyük zararlara yol açar. Dönüş yönünün
değiştirilmesinde bir kısa devreyi önlemek için, üç çeşit kilitleme
kullanılır. Bunlar bölüm başlığı altındaki kısımlarda ayrı ayrı
açıklanacaktır.

DÖNÜŞ YÖNÜ DEĞİŞTİRME > MEKANİK KİLİTLEME

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devrelerinde mekanik kilitleme, şekilde görüldüğü gibi kontaktör
bobinlerini birbirine bağlayan kesik çizgilerle gösterilir.

İki kontaktörün paletleri bir eksen etrafında dönebilen bir çubukla
birbirine bağlanırsa, bu bağlantıya mekanik kilitleme adı verilir.

Mekanik kilitlemeli kontaktörlerde her iki kontaktöre ait kontaklar aynı
anda kapanamazlar. Bu nedenle mekanik kilitlemeli devrelerde bir kısa
devre meydana gelmez.

Hatta kısa devre nedeniyle bir kontaktörün kontakları kaynamışsa, diğer
kontaktör enerjilendiğinde birbirine yapışmış olan kontakları açar.

Eğer yapışmış kontakları açamazsa, kendi kontaklarını kapayamaz. Böylece
her iki kontaktöre ait kontakların beraberce kapalı kalmaları ve bir
kısa devreye neden olmaları önlenmiş olur. Bu özellik mekanik
kilitlemenin en büyük üstünlüğüdür.

Mekanik kilitleme genellikle doğru akımda çalışan kontaktörlerde kullanılır.

Sakıncalı olduğu halde mekanik kilitlemenin alternatif akımda çalışan kontaktörlerde de kullanıldığı görülür.

Yandaki şekil , motoru ileri yönde döndürecek bir (I) kontaktörünün enerjili durumunu göstermektedir.

Doğru akımla beslenen bir kumanda devresinde (I) kontaktörü çalışırken
(G) kontaktörü enerjilenirse, (G) kontaktörü paletini çekip kontaklarını
kapatamaz. Çünkü (G) kontaktörünün paleti demir nüvesinden uzakta
bulunur.

Bu nedenle (G) kontaktörünün paletini çekme kuvveti, (I) kontaktörünün paletini

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

G) kontaktörü kontaklarını kapatıp dönüş yönünü değiştiremez. Alternatif
akımla beslenen bir kumanda devresinde (I) kontaktörü çalışırken (G)
kontaktörü enerjilenirse, bu kontaktör de paletini çekip kontaklarını
kapatamaz.

Ayrıca manyetik devresi açık kaldığından, bobin empedansı çok düşer. Bobin fazla akım çeker ve yanar.

Kumanda devrelerinde mekanik kilitleme kontaktör bobinlerini birbirine bağlayan kesik çizgilerle gösterilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

ÖRNEKLER

1) Butonlarla dönüş yönünün değiştirilmesi

Şekilde butonlarla yapılan ve dönüş yönünün değiştirilmesinde kullanılan
bir bağlantı şeması verilmiştir. Bu bağlantıda ileri butonuna
basıldığında, (I) kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde (I) kontakları
kapanır. Motor ileri yönde döner. Kumanda devresinde kapanan (I)
kontağı, ileri butonunu mühürler.

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devresi.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Durdurma butonuna basılıncaya kadar, motor ileri yönde sürekli çalışır.
Motor ileri yönde dönerken geri butonuna basılırsa, (G) kontaktörü
enerjilenir. Fakat paletini çekip kontaklarını kapatamaz. Böylece güç
devresinde doğacak bir kısa devre önlenmiş olur. Motorun dönüş yönünü
değiştirmek için ilk önce durdurma butonuna, sonra da geri butonuna
basmak gerekir.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Enerji yokken paletlerin durumu

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Enerji verildikten sonra paletlerin durumu

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

2) Kalıcı paket şalterle dönüş yönünün değiştirilmesi

Şekilde kalıcı paket şalterle dönüş yönünün değiştirilmesine ait bir
bağlantı şeması verilmiştir. Bu devrede kullanılan paket şalter, üç
kontaklı ve ileri, normal, geri olmak üzere üç konumludur.

Güç devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kontak tablosu

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Paket şalterin normal konumunda (DG) düşük gerilim rölesi sürekli olarak
çalışır ve (DG) kontağı kapalı kalır. Şalter kolu ileri konumuna
çevrildiğinde, (DG) kontağından ve kapanan şalter kontağından geçen
akım, (I) kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde (I) kontakları
kapanır. Motor ileri yönde döner.

Motorun geri yönde dönmesi istendiğinde, şalter kolu geri konumuna
çevrilir. Bu durumda (DG) kontağı ve kapanan şalter kontağından geçen
akım, (G) kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde (G) kontakları
kapanır. Motor geri yönde döner.

Paket şalterin kontakları aynı anda kapalı kalamazlar. Bu nedenle
şekildeki devrede mekanik kilitlemeye gerek olmadığı düşünülebilir.
Halbuki bobin akımı kesilen bir kontaktörün kontakları, yapışma ve
sıkışma nedeniyle açılmayabilir. Bu durumda diğer kontaktörün kontakları
kapanırsa, güç devresinde bir kısa devre meydana gelir. Şekilde
kontaktörler arasındaki mekanik kilitleme, bu kontaktörlere ait
kontakların aynı anda beraberce kapalı kalmasına engel olur. Dolayısıyla
güç devresinde doğabilecek bir kısa devre önlenir.

Şekilde kullanılan (DG) düşük gerilim rölesi, düşük gerilime karşı
koruma yapar. Yani motor bir yönde çalışırken, şebeke gerilimi kesilir
ve tekrar gelirse, motorun çalışmasına engel olur.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kumanda devrelerinde kullanılan başlıca temel koruma ve kontrol röleleri.

Şemaları açılan sayfada DATA SHEET yazan kısma klik yapıp
bilgisayarınıza indirebilirsiniz.Acrobat Reader pogramının kurulu olması
gerekmektedir.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

KUMANDA ELEMANLARI > BUTONLAR

Elektrik akımının geçip geçmemesini, yön değiştirmesini sağlayan
elemanlardır. Bu elemanların kontaklarından akım geçer. Normalde açık
kontaklı bir anahtardan akım geçmez. Butona basarak kontak kapandığında
akım geçebilir. Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geçer.
Butona basarak kontak açıldığında akım geçişi durur.

Yapılarına Göre Butonlar

1- Normalde Açık Kontaklı Buton :

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir. Butona
basıldığında kontak kapanarak devre tamamlanır. Buton serbest
bırakıldığında ise kontak tekrar eski konumuna döner.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton :

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir. Butona
basıldığında kontak açılarak devre akımı kesilir. Buton serbest
bırakıldığında tekrar eski konumuna döner.

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

3- Çift Yollu Buton :

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Biri normalde kapalı, diğeri normalde açık iki adet kontağa sahip olan
butondur. Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir. Bir
işleme son verirken,diğer bir işlemi başlatmak istenen yerlerde
kullanılır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

4- Ortak Uçlu Buton (Jog Buton) :

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geçmektedir. Butona
kuvvet uygulandığında devre 1-4 bağlantıları üzerinden tamamlanır. Buton
serbest bırakıldığında normal konumuna döner. Çift yollu butondan farkı
1 nolu ucun ortak olmasıdır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Çalışma Şekillerine Göre Butonlar

1- Kalıcı Buton (Anahtar) :

Kalıcı butona basıldığında, buton durumunu değiştirir. Kalıcı buton
serbest bırakıldığında, normal konumuna dönmez. Yani basıldığı şekilde
kalır. Başka bir kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna
döndürür. Bu eleman bir aşırı akım rölesi veya bir durdurma butonu
olabilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

2- Ani Temaslı Buton :

Ani temaslı butona basıldığında, buton durumunu değiştirir. Serbest
bırakıldığında, ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna döner.

KUMANDA ELEMANLARI > ANAHTARLAR

En çok kullanılan kumanda elemanlarıdır. Anahtarların butondan farkı
kalıcı tipte olmasıdır. Şekildeki anahtar normalde açık konumda
kullanılmaktadır.

Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geçer. Uygulanan kuvvet kaldırılırsa
olduğu konumda kalır. Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden
kuvvet uygulanmalıdır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar. Anahtarlar, alttaki sembolle gösterilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

KUMANDA ELEMANLARI > LAMBALAR

KUMANDA ELEMANLARI > LAMBALAR

Kumanda devrelerinde en çok kullanılan elemanlar sinyal lambalarıdır.
Sinyal lambalarının gövdelerine neon veya akkor telli lamba takılır.
Neon lambalar 220 V gibi yüksek gerilimli kumanda devrelerinde, akkor
telli lambalar ise 36 V gibi düşük gerilimli kumanda devrelerinde
kullanılırlar.

Sinyal lambaları genellikle eletrik tablolarına bağlanacak şekilde
yapılırlar. Bu bağlamada, sinyal lambasının gövdesi tablonun arka
tarafında kalır. Sinyal lambasının bombeli ve renkli camı tablonun ön
yüzünde bulunur.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Sembolü

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

KUMANDA ELEMANLARI > SINIR ANAHTARLARI

Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan
ve aygıtın hareket eden elemanı tarafından çalıştırılan kumanda
elemanına sınır anahtarı denir. Yapılarına göre sınır anahtarları,
makaralı, pimli ve manyetik olmak üzere üç kısıma ayrılır.

Sınır Anahtarları.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Sembolleri.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Makaralı Sınır Anahtarı : Aygıtın genellikle sabit kısmına
bağlanırlar. Aygıtın hareketli kısmında bulunan bir çıkıntı, sınır
anahtarının makarasına çarptığında, sınır anahtarının durumunu
değiştirir. Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar açılır, açık
kontaklar kapanır. Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı
durdurur veya aygıtın çalışmasını sağlar.

Animasyon

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Pimli Sınır Anahtarı : Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına
bağlanırlar. Aygıtın hareketli kısmında bulunan bir çıkıntı sınır
anahtarının pimine çarptığında, sınır anahtarının durum değiştirmesine
neden olur. Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar açılır, açık
kontaklar kapanır. Kontakların durum değiştirmesi, aygıtı durdurur veya
aygıtta yeni bir hareketi başlatır. Pimli sınır anahtarında pimin
hareket kursunun uygun büyüklükte olması gerekir. Aksi takdirde aygıtın
hareketli parçası, anahtarın kursu kadar olan mesafede duramaz.Hareketli
parça sınır anahtarının parçalanmasına neden olur.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Manyetik Sınır Anahtarı : Makaralı ve pimli sınır anahtarları
mekanik bir hareketle çalışırlar. Yani mekanik bir hareket bu çeşit
sınır anahtarlarının konumunu değiştirir. Manyetik sınır anahtarlarında
ise bu durum farklıdır. Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu
olmak üzere iki kısımdan oluşur. Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına,
sabit mıknatıs ise aygıtın hareketli kısmına bağlanır. Kontak bloğunda
normalde açık ve normalde kapalı bir kontak vardır. Kontak parçalarından
biri manyetik bir maddeden yapılır. Aygıt çalışırken zaman zaman kontak
bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler. Bu durumda sabit
mıknatıs kontağın manyetik parçasını kendine doğru çeker. Kontağın
açılmasına veya kapanmasına neden olur.

Manyetik anahtarlara Reed Kontak adı verilir. İçindeki hava alınmış
şeffaf bit tüp içinde yerleştirilmiş demir - nikel alaşımlı kontaktan
ibarettir. Akım geçişini kolaylaştırmak amacıyla cam tübün içine azot ve
hidrojen karışımı gaz doldurulur.Kontakların mekanik titreşimlerden
etkilenmemesi için reçineyle birlikte bir gövdeye yerleştirilmiştir.
Temazsız algılama yaptıkları için yüksek hassasiyetli ve uzun ömürlüdür.
Boyutları küçük ve anahtarlama hızları yüksektir (0.5 milisaniye).

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Çalışma Şekillerine Göre Sınır Anahtarları

Ani Temaslı ve Kalıcı Tip olmak üzere iki kısıma ayrılırlar. Sınır
anahtarının durum değiştirmesine neden olan hareket ortadan kalktığında,
ani temaslı sınır anahtarı hemen normal konumuna döner (yay nedeniyle).
Halbuki bir hareket nedeniyle kalıcı tip sınır anahtarı durum
değiştirirse, anahtar yeni konumnda kalır. Otomatik olarak normal
konumuna dönmez. Ters yöndeki başka bir hareket kalıcı tip sınır
anahtarını normal konumuna döndürür

KUMANDA ELEMANLARI > RÖLELER

Ufak güçteki elektromanyetik anahtarlara röle adı verilir. Röleler
elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur.
Elektromıknatıs, demir nüve ve üzerine sarılmış bobinden meydana gelir.
Röle bobinleri hem doğru ve hem de alternatif akımda çalışır. Bobin
doğru akıma bağlanacak ise demir nüve bir parçadan yapılır.

Demir nüvenin ön yüzüne plastikten yapılmış bir pul konur. Bu pul, bobin
akımı kesildikten sonra artık mıknatısıyet nedeniyle paletin demir
nüveye yapışık kalmasını önler. Bobini alternatif akıma bağlanacak
rölelerin demir nüveleri sac paketinden yapılır.

Demir nüvenin ön yüzünde açılan oyuğa bakırdan yapılmış bir halka
geçirilir. Bu bakır halka konmazsa alternatif alan nedeniyle palet
titreşim yapar. Kontaklar açılıp kapanır ve röle gürültülü çalışır.
Rölelerde bir veya daha fazla sayıda normalde açık ve normalde kapalı
kontak bulunur. Kontakların açılıp kapanmalarını, rölenin paleti sağlar.
Bobin enerjilendiğinde, palet çekilir.Normalde kapalı kontaklar açılır,
normalde açık kontaklar kapanır. Rölenin paletine bağlanmış olan bir
yay kontakların nornal konumda kalmalarını sağlar. Kontakların
yapımlarında gümüş, tungsten, palladyum metalleri ve bunların alaşımları
kullanılır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Üstteki şekilde verilen rölenin bobinine bir gerilim uygulandığında röle
enerjilenir ve paletini çeker. Palet üzerinde bulunan (1-3) nolu kontak
açılır ve (1-2) nolu kontak kapanır. Bobinin akımı kesildiğinde, röle
üzerinde bulunan yay, paletin demir nüveden uzaklaşmasını sağlar. Bu
durumda kapanmış olan (1-2) nolu kontak açılır, açılmış olan (1-3) nolu
kontak kapanır. Röleler alttaki şekilde sembolize edilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

KUMANDA ELEMANLARI > KONTAKTÖRLER

Büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör adı verilir.
Rölelerde olduğu gibi kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve
kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur. Kontaktörler, bir ve üç fazlı
motor, ısıtıcı, kaynak makinesi, trafo vb. alıcıların otomatik olarak
kumanda edilmesinde kullanılır. Bu elemanların bobinlerinin gerilimleri
DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Şekilde verilen kontaktörün bobinine bir gerilim uygulandığında
kontaktör enerjilenir ve paletini çeker. Palet üzerinde bulunan (5-6)
nolu kontak ve (7- nolu kontak açılır. (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu
kontak kapanır. Bobinin akımı kesildiğinde, kontaktör üzerinde bulunan
yay, paletin demir nüveden uzaklaşmasını sağlar. Bu durumda kapanmış
olan (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak açılır. Açılmış olan (5-6)
nolu kontak ve (7- nolu kontak kapanır.

KONTAKTÖRLERİN YAPISI

1- Bobinler (Elektromıknatıs) :

Bobin ve demir nüveden üretilmiş elemandır. Bobinde gerilim
uygulandığında geçen akım manyetik alan oluşturarak mıknatısiyet meydana
getirir. Kontaktör bobinleri de doğru veya alternatif akımla
çalışırlar. Her iki akımla çalışacak kontaktörlerin demir nüveleri
genellikle E şeklinde yapılırlar. Eğer bobin doğru akımla çalışacaksa E
şeklindeki demir nüve, yumuşak demirden ve tek bir parça olarak yapılır.

Demir nüvenin dış bacaklarına plastikten yapılmış iki pul konur. Bu
pullar, bobin akımı kesildikten sonra kalan artık mıknatısıyet nedeniyle
paletin demir nüveye yapışık kalmasını önlerler. Bobini alternatif
akıma bağlanacak olan kontaktörlerin E şeklindeki demir nüveleri,
silisli saçların paketlenmesiyle yapılır. Böylece manyetik devrenin
demir kayıpları en küçük değere indirilmiş olur. Bir kontaktör bobini
alternatif gerilime bağlanırsa bu bobin alternatif manyetik alan
yaratır. Frekansı 50 olan bir şebekede bu manyetik alan saniyede 100
kere 0 olur, 100 kere de maksimum değere ulaşır.

Manyetik alan maksimum olduğunda palet çekilir, sıfır olduğunda da palet
bırakılır. Bu nedenle palet titreşir, kontaklar açılır ve kapanır,
kontaktör çok gürültülü olarak çalışır. Bu sakıncayı gidermek için demir
nüvenin dış bacaklarının ön yüzlerinde açılan oyuklara kalın bakır
halkalar takılır. Bakır halkalar kullanılmazsa bir titreme oluşur.

Bir transformatörün sekonder sargısı gibi çalışan bu bakır halkaların
her birinde gerilim indüklenir. Halkalar kısa devre edilmiş
olduklarından, indüksiyon gerilimi halkalardan akım dolaştırır ve
halkalar ek bir manyetik alan yaratır. Bu manyetik alan esas manyetik
alandan 90 derece geride olduğundan, demir nüvedeki toplam manyetik alan
hiçbir zaman sıfır olmaz. Bu nedenle palet devamlı çekik kalır.

2- Palet :

Kontaktör nüvesinin hareketli kısmına palet denir. Palet üzerine
kontaklar monte edilmiştir. Kontaktörlerde kontakların açılıp
kapanmaları palet ile sağlanır. Palet, yerçekimi kuvvetiyle veya bir yay
aracılığı ile demir nüveden uzakta bulunur. Bobin enerjilendiğinde,
palet demir nüve tarafından çekilir ve kontaklar durum değiştirir.

3- Kontaklar :

Normalde açık ve normalde kapalı olmak üzere iki tip kontak vardır.
Palet üzerine monte edilen hareketli kontakların bir kısmı kontaktör
çalışmaz iken açık konumda, bir kısmı ise kapalı konumdadır. Kontaktör
bobini enerjilendiğinde ise kontaklar durum değiştirir. Kontakların
yapımında gümüşün; bakır, nikel, kadmiyum, demir, karbon, tungsten ve
molibden'den yapılmış alaşımlar kullanılır. Bu alaşımlarda gümüşün
sertliği artırılmış, sürtünme ve arktan dolayı meydana gelecek aşınmalar
azaltılmıştır. Kontaktörde iki tip kontak mevcuttur. Bunlar :

- Güç kontakları (Ana Kontaklar)
- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)

Güç kontakları yüksek akıma dayanıklı olup, motor vb. alıcıları
çalıştırmak için kullanılır. Bu nedenle yapıları büyüktür. Kumanda
kontakları ise, termik aşırı akım rölesi, zaman rölesi, ısı kontrol
rölesi, mühürleme vb. gibi düzeneklerin çalıştırılmasında görev yapar.
Bu nedenle yapıları küçüktür.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kısaca; ana kontaklar yük akımını, yardımcı kontaklar kumanda devresinin
akımını taşırlar. Kontaktörün içinde normalde açık ve normalde kapalı
olmak üzere değişik sayıda kontak bulunur. Bobin enerjisiz iken bazı
kontaklar açık konumda bekler. Bobin enerjilendiğinde açık kontaklar
kapalı, kapalı kontaklar ise açık hale gelir. Kontaktörde kontakların
konumunun değişimi yukarıdaki şekilde gösterilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bir alternatif akım kontaktörünün devresi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bir doğru akım kontaktörünün devresi

yukarıda 1.ci şekilde, bir buton ve bir kontaktörle yapılan bağlantının
şeması verilmiştir. Bu bağlantıda Başlatma butonu açıkken, A kontaktörü
enerjilenemez. Yani A kontaktörü normal konumunda bulunur. Bu durumda A1
kontağı açık ve L1 lambası sönüktür. A2 kontağı kapalı olduğunda, L2
lambası yanmaktadır. Başlatma butonuna basıldığında A kontaktörü
enerjilenir. Normalde açık A1 kontağı kapanır ve L1 lambası yanar.
Normalde kapalı A2 kontağı açılır, yanan L2 lambası söner. Başlatma
butonu serbest bırakıldığında, A2 kontaktörünün enerjisi kesilir.
Kontaklar normal konumlarına dönerler. L1 lambası söner ve L2 lambası
yanar.

2.ci şekilde ise Başlatma butonuna basıldığında P ucundan gelen akım
Başlatma butonundan, A1 kontağı ve A bobininden geçerek devresini
tamamlar. A kontaktörü veya rölesi, normal gerilimle enerjilenir.
Normalde kapalı A1 kontağı açılır. R1 direnci A bobinine seri olarak
bağlanır. R1 direncinde düşen gerilim nedeniyle A bobini daha küçük bir
gerilimle çalışmaya devam eder. Çünkü A bobinine uygulanan bu küçük
gerilim, paletin çekik kalmasını sağlar. A bobini enerjilenince, A2
kontağı kapanır ve L1 lambası yanar. A3 kontağı açılır, yanan L2 lambası
söner.

KUMANDA ELEMANLARI > AŞIRI AKIM RÖLELERİ

Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları önlemek için
kullanılan elemanlara, aşırı akım rölesi adı verilir. Elektrik
devrelerinde kullanılan sigortalar da koruma görevi yaparlar. Çalışma
karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını
koruyamazlar.Yalnız hatları korurlar.

Aşırı akım röleleri motorlara seri olarak bağlanırlar.Yani bir aşırı
akım rölesinden, motorun şebekeden çektiği akım geçer. Çalışma anında
motor akımı kısa bir süre için normal değerinin üzerine çıkarsa, bu
aşırı akım motora zarar vermez. Aşırı akımın motordan sürekli olarak
geçmesi, motor için sakınca yaratır. Çünkü uzun süre geçen aşırı akım,
motorun sıcaklık derecesini yükseltir ve motoru yakar. Bu nedenle kısa
süreli aşırı akımlarda aşırı akım rölesinin çalışıp motoru devreden
çıkarmaması gerekir. Motorun yol alma anında kısa süre çektiği aşırı
akım, bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Böyle geçici durumlarda
rölenin çalışması, geciktirici bir elemanla önlenir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Herhangi bir nedenle motor fazla akım çektiğinde, aynı akım aşırı akım
rölesinden de geçeceğinden, aşırı akım rölesinin kontağı açılır. Açılan
kontak, motor kontaktörünün enerjisini keser. Böylece motor devreden
çıkar ve yanmaktan korunmuş olur. Üzerinden geçen fazla akım nedeniyle
atan bir aşırı akım rölesi, röle üzerinde bulunan butona elle basarak
kurulur. Yalnız aşırı akım rölesini kurmadan önce rölenin atmasına neden
olan arızayı gidermek gerekir. Bütün iş tezgahlarında kullanılan aşırı
akım röleleri elle kurulurlar. Bazı ev tipi aygıtlarda örneğin buz
dolaplarında kullanılan aşırı akım röleleri, devrenin açılmasınadan bir
süre sonra otomatik olarak normal konumuna dönerler. Yani bu aşırı akım
röleleri kendi kendilerine kurulurlar. Bazı aşırı akım röleleri de
üzerlerinde bulunan bir vida aracılığı ile hem otomatik ve hem de elle
kurma konumuna dönüştürülebilirler.

Bir fazlı alternatif akım veya doğru akım motor devrelerinde, aşırı akım
rölesi yalnız bir iletken üzerine konur. Üç fazlı motor devrelerinde
genellikle her faz için bir aşırı akım rölesi kullanılır. Bazen de
yalnız iki fazın üzerine bir aşırı akım rölesi konur. Güç devresinde
kullanılan aşırı akım röleleri daha çok bir kontağı kumanda ederler.
Bazen de her aşırı akım rölesinin ayrı bir kontağı olur. Aşırı akım
röleleri manyetik ve termik olmak üzere iki kısıma ayrılırlar.

Manyetik Aşırı Akım Rölesi

Motor akımının manyetik etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine,
manyetik aşırı akım rölesi adı verilir. Bir manyetik aşırı akım rölesi
elektromıknatıs, kontak ve geciktirici eleman olmak üzere üç kısımdan
oluşur. Elektromıknatısın bobini güç devresinde motora seri olarak
bağlanır. Yani bobinden motorun akımı geçer.

Aşırı akım rölesinin normalde kapalı kontağı kumanda devresinin girişine
konur. Bu kontak açıldığında, kumanda devresinin akımı kesilir ve motor
durur. Kısa süreli aşırı akımlarda, örneğin motorun yol alma anında
çektiği akımda,rölenin çalışıp kontağı açması, yağ dolu silindir içinde
hareket eden bir pistonla önlenir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Aşırı akım rölesinin bobininden normal değerinin üzerinde bir akım
geçtiğinde, bobin demir nüveyi yukarıya doğru çeker. Silindir içnde
bulunan piston nedeniyle, demir nüvenin hareketi yavaş olur. Bu nedenle
aşırı akım rölesinin kontağı hemen açılamaz. Eğer bobinden geçen aşırı
akım normal değerine düşmezse, bir süre sonra kontak açılır. Yani yağ
dolu silindir içinde hareket eden pistondan oluşan geciktirici eleman,
kısa süreli aşırı akımlarda, aşırı akım rölesinin çalışmasını engeller.

Manyetik aşırı akım rölelerinde akım ayarı, demir nüvenin bobine göre
olan durumunu değiştirmekle yapılır. Örneğin bobin sabit tutulup demir
nüve aşağıya kaydırılırsa, aşırı akım rölesinin devreyi açma akımı
büyümüş olur. Devrelerde aşağıdaki şekilde gösterilirler.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Manyetik Aşırı Akım Rölelerinin Motor Devrelerinde Kullanılması :

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Manyetik aşırı akım röleleri üç fazlı motor devrelerine genellikle
şekildeki gibi bağlanırlar. Bu bağlantıda üç faz üzerine konan üç
manyetik aşırı akım rölesi, bir kapalı kontağı kumanda eder. Çalışma
devam ederken, motor herhangi bir nedenle uzun süre aşırı akım çekerse,
manyetik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan kontaktör
ve motor devreden çıkar.Böylece motor yanmaktan korunmuş olur.Termik Aşırı Akım Rölesi

Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine,
termik aşırı akım rölesi edı verilir. Termik aşırı akım rölelerinin
endirekt ısıtmalı, direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak üzere üç
çeşidi vardır.

Termik aşırı akım röleleri devrelerde, aşağıdaki şekilde gösterilirler.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Endirekt Isıtmalı : Şekilde endirekt ısıtmalı termik aşırı akım
rölesinin yapısı, görünüşü ve sembolü verilmiştir. Endirekt ısıtmalı
termik aşırı akım rölesi ısıtıcı, bimetal ve kontak olmak üzere üç
kısımdan oluşur. Isıtıcı motora seri olarak bağlanır. Yani ısıtıcıdan
motor akım geçer.Motora zarar verecek değerde bir akım sürekli olarak
ısıtıcıdan geçerse, meydana gelen ısı bimetali sağa doğru büker. Bimetal
kapalı olan kontağı açar. Açılan kontak kontaktörü ve dolayısıyla
motoru devreden çıkarır.Böylece motor yanmaktan korunmuş olur. Motor
akımı kısa bir süre için normal değerinin üzerine çıkarsa, ısıtıcıdan
geçen bu akım bimetali ısıtacak fırsatı bulamaz. Bu nedenle bimetal
bükülmez ve kontak açılmaz.Motor için sakınca yaratmayan bu gibi
durumlarda, ısının bimetale iletilmesindeki gecikme, aşırı akım
rölesinin çalışmasını engeller.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Direkt Isıtmalı : Endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölelerinin
akım değerleri büyüdükçe, ısıtıcı telin ve bimetalin ölçüleri de büyür.
Büyük akımlar için yapılacak endirekt ısıtmalı termik aşırı akım
röleleri kullanışlı ve ekonomik olmaz. Bu nedenle akım şiddeti büyük
olan termik aşırı akım röleleri alttaki şekilde görüldüğü gibi direkt
ısıtmalı olarak yapılırlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Direkt ısıtmalı termik aşırı akım rölelerinde ısıtıcı eleman bulunmaz.
Motor akımı bimetal üzerinden geçer. Bimetalin bükülmesine ve kontağın
açılmasına neden olan ısı, bimetalin içinde doğar. Çok büyük akımlar
için yapılacak direkt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri de aynı
nedenlerle kullanışlı ve ekonomik olmaz. Termik aşırı akım rölesi bu
durumda bir akım trafosuyla veya şönt dirençle beraber kullanılır. Gerek
akım trafosu ve gerekse şönt direnç termik aşırı akım rölesinin çalışma
akımını yani kapasitesini büyütür. Direkt ve endirekt ısıtmalı termik
aşırı akım röleleri çeşitli akım şiddetleti için yapılırlar. Her termik
aşırı akım rölesi iki akım değeri arasında çalışır. Aşırı akım rölesi,
üzerinde bulunan bir ayar vidasıyla arzulanan motor akımına ayarlanır.

Ergiyici Alaşımlı : Şekilde yapısı verilen ergiyici alaşımlı
termik aşırı akım rölesi, ısıtıcı, küçük bir tüp ve kontak bloğundan
oluşur. Isıtıcı elemanın sardığı tübün içinde, serbestçe dönebilen başka
bir tüp daha vardır. İki tübün arasında düşük sıcaklıkta ergiyen bir
alaşım bulunur. Ergiyici alaşım normal durumda iki tübü birbirine
bağlar. Termik aşırı akım rölesinin ısıtıcısı motor devresine, normalde
kapalı kontağı kumanda devresine seri olarak bağlanır. Herhangi bir
nedenle motor aşırı akım çekerse, ısıtıcıdan geçen bu akım tüpteki
alaşımı ergitir. Yay nedeniyle içteki tüp ve dişli döner.Normalde kapalı
kontak açılır. Açılan kontak, kontaktörü ve motoru devreden çıkartır.
Motor durunca ısıtıcıdan akım geçmez. Tüpleri birleştiren alaşım kısa
bir süre içinde donar. Ergiyici alaşımlı termik aşırı akım röleleri
çeşitli akım değerlerinde yapılırlar. Bu aşırı akım rölelerinde akım
ayarı yapılmaz.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Termik Aşırı Akım Rölelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı :
Termik aşırı akım röleleri üç fazlı motor devrelerinde genellikle
alttaki şekildeki gibi bağlanırlar. Bu bağlantıda her faz üzerine bir
termik aşırı akım rölesi konur. Üç termik aşırı akım rölesi bir kapalı
kontağı kumanda eder. Motor çalışırken herhangi bir nedenle uzun süre
akım çekerse, termik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan
kontaktör ve motor devreden çıkar. Böylece motor yanmaktan korunmuş
olur.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

KUMANDA ELEMANLARI > ZAMAN RÖLELERİ

Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir
süre sonra, kontakları durum değiştiren rölelere, zaman rölesi adı
verilir. Çalışma şekillerine göre zaman röleleri şu şekilde
sınıflandırılabilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Çekmede Gecikmeli (Düz) Zaman Rölesi
Düşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Rölesi
İç yapısına göre zaman röleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir.

Pistonlu Zaman Rölesi
Motorlu Zaman Rölesi
Doğru Akım Zaman Rölesi
Termik Zaman Rölesi
Termistörlü Zaman Rölesi

Motorlu Zaman Rölesi
Doğru Akım Zaman Rölesi
Termik Zaman Rölesi
Termistörlü Zaman Rölesi

Çalışma Şekillerine Göre Zaman Röleleri

Düz Zaman Rölesi : Bobini enerjilendikten belli bir süre sonra gecikme
yapan, yani kontakları konum değiştiren rölelerdir. Bobin enerjisi
kesildiğinde kontaklar eski haline dönerler. Şekilde de rölelerin
devrelerde ne şekilde sembolize edildiği görülmektedir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Ters Zaman Rölesi : Bobinin enerjisi kesildikten belli bir süre
sonra gecikme yapan zaman rölesidir. Enerji verildikten sonra hemen
kontaklar durum değişdirir. Enerji kesildikten bir süre sonra iletime
izin verilir.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

İç Yapılarına Göre Zaman Röleleri

Pistonlu Zaman Rölesi : Zaman gecikmesi bir pistonla sağlanan
zaman rölelerine, pistonlu zaman rölesi adı verilir. Düz zaman
rölelerinde bobine gerilim verdiğimizde karşısındaki paleti çeker.
Şekildeki gibi 1-2 ve 3-4 numaralı kontaklar hemen, 5-6 ve 7-8 numaralı
kontaklar zaman gecikmesiyle şekil değiştirirler. Bu gecikmeyi sağlayan
bir piston ya da bunun içinde bulunan yağ veya havadır.

Pistonlu düz zaman rölesi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Pistonlu ters zaman rölesi

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Pistonlu ters zaman rölesi, bobinin gerilimi kesildikten sonra gecikme
yapar. Bobine gerilim verdiğimizde kontakların tamamı şekil değiştirir.
Bobin gerilimi kesildiğinde, şekilden de görüldüğü gibi 1-2 ve 3-4
numaralı kontaklar hemen, 5-6 ve 7-8 numaralı kontaklar gecikmeli olarak
şekil değiştirir.

Pistonlu düz zaman rölesi sembolleri

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Ters zaman rölesi sembolleri

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Motorlu Zaman Rölesi : Motorlu zaman rölelerinde genel olarak
senkron motor kullanılır. Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve
kontaklardan ibarettir. Motor çalışmaya başladığında, P pimi vasıtasıyla
belli zaman sonunda, kapalı kontaklar açılır, açık kontaklar kapanır ve
motor frenlenir. Bu anda aynı zamanda dişliler bir yay vasıtasıyla ters
yönde kurulur. Motorun akımı kesildiğinde dişliler, dolayısıyla
kontaklar eski durumuna gelir. Motorun frenlenmesi esnasında geçen akım,
motor sargıları için bir sakınca teşkil etmez.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Doğru Akım Zaman Rölesi : Bakır halkalı, bakır halkasız ve kondansatörlü diye üçe ayrılır. Alttaki şekilde gösterilirler.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bakır Halkasız Zaman Rölesi :

Bobine gerilim verdiğimizde karşısındaki paleti çeker, kontaklar şekil
değiştirir. Bu durum S anahtarına basana kadar devam eder.

S anahtarını kapattığımızda bobinin meydana getirdiği magnetik alan süratle 0'a doğru düşmek ister.

Değişik alanın içinde kalan bobinde bir gerilim indüklenir ve bu gerilim
bobinden akım dolaştırır. (Kısa devre akımı) Dolayısıyla S anahtarına
bastıktan belli bir süre sonra kontaklar şekil değiştirir. Bu tip
rölelerle 1.5 sn'lik bir gecikme sağlanabilir. Ters zaman rölesi olarak
çalışırlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Bakır Halkalı Zaman Rölesi :

Bir elektromıknatıs, palet, bakır halka ve kontaklardan ibarettir.Bobin
enerjilendiğinde paleti çeker ve kontaklar şekil değiştirir.

Röle akımı kesildiğinde, magnetik alan 0' doğru düşer. Değişken alan
içinde kalan bakır halkada bir gerilim indüklenir. Bu gerilim, bakır
halkadan bir akım dolaştırır.

Bobinin akımı kesildiği halde bakır halkadan dolaşan akımdan dolayı,
kontaktör gecikmeli olarak şekil değiştirir. Bu tip zaman röleleriyle 1
sn gecikme sağlanabilir. Ters zaman rölesi olarak çalışırlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Kondansatörlü Zaman Rölesi :

Bu zaman rölesi, bir doğru akım rölesiyle bir kondansatörün parelel
bağlanmasından oluşur. Kondansatörlü zaman rölesi şebekeye bağlandığında
röle enerjilenir.Normalde kapalı (2-3) nolu kontak açılır. Normalde
açık (1-3) nolu kontak kapanır. Kondansatör kısa bir süre zaman içinde
üreteç gerilimine şarj olur. Kondansatörlü zaman rölesi şebekeden
ayrıldığında, röle bobininden geçen üreteç akımı sıfır olur. Fakat şarj
olmuş kondansatör bobin üzerinden boşalmaya başlar.Kondansatörün deşarj
akımı sıfır olmadan palet açılır. Kontaklar normal konumlarına dönerler.
Böylece kondansatörlü zaman rölesinin şebekeden ayrıldığı an ile
kontakların normal konumlarına döndükleri an arasında, bir gecikme
sağlanmış olur.

Yani kondansatörlü zaman rölesi ters zaman rölesi olarak görev yapar.
Kondansatörlü zaman rölelerinde zaman ayarı yapmak oldukça
güçtür.Bununla beraber (C1) kondansatörünün değerini değiştirmekle,
kontakların durum değiştirme zamanı ayarlanabilir. Örneğin (C1)
kondansatörünün değeri büyütülürse, kontaklar normal konumlarına
dönünceye kadar geçecek süre artar. Fakat bu yöntem sık sık başvurulacak
bir yol değildir. Ters zaman rölesi olarak çalışırlar.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Termik Zaman Rölesi : Zaman gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman
rölelerine, termik zaman rölesi adı verilir. Bir termik zaman rölesi
ısıtıcı, bimetal ve kontak olmak üzere üç parçadan oluşur.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Isıtıcı eleman seramik tüp üzerine sarılır. Isıtıcının çekeceği akım
(R1) direnciyle sınırlanır. Bimetal seramikten yapılmış tüp içinde
bulunur. Isıtıcı şebekeye bağlandığında, ısıtıcının sıcaklık derecesi
yükselmeye başlar. Seramik tüpte doğan ısı bimetale geçer. Bimetalin
sıcaklık derecesi yavaş yavaş yükselir. Bimetal ısındıkça sağa doğru
eğilmek ister. Mekaniki bir düzen bimetalin yavaş hareketini
engeller.Bimetalde doğan eğilme kuvveti uygun bir değere yükseldiğinde,
bimetal ani olarak sağa doğru hareket eder.Normalde kapalı (1-3) nolu
kontak açılır.Normalde açık (2-3) nollu kontak kapanır.Böylece
ısıtıcının devreye bağlanmasından bir süre sonra kontaklar durum
değiştirmiş olur. Alttaki şekilde gösterilirler.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Termistörlü Zaman Rölesi : Bir termistörün ve bir rölenin seri
bağlanmasından oluşan zaman rölesine, termistörlü zaman rölesi adı
verilir. Termistör, direnci sıcaklıkla değişen bir elemandır. Bütün
maddelerin direnci sıcaklıkla değişir. Fakat direncin sıcaklıkla
değişimi termistörlerde çok fazladır.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Uygulamada iki çeşit termistör kullanılır. Direncin sıcaklıkla değişme
katsayısı bunlardan birinde pozitif (PTC), diğerinde negatiftir (NTC).
Negatif katsayılı termistörde sıcaklık derecesi arttıkça, termistör
direnci azalır. Katsayısı pozitif olan termistörün sıcaklık derecesi
artarsa, bu termistörün direnci de artar.

Şekildeki termistörlü zaman rölesinde,direncin sıcaklıkla değişme
katsayısı negatif olan bir termistör kullanılmıştır. Bu devrede (A)
anahtarı kapatıldığında, devreden çok küçük bir akım geçer. Bu akım,
termistörün bir parça ısınmasına neden olur.Isınan termistörün direnci
azalır ve devreden geçen akım büyür. Akımın artması termistörü daha çok
ısıtır. Isınan termistörün direnci daha çok düşer. Sonunda devreden
geçen akımın değeri, rölenin çekme akımına ulaşır. Röle paletini çeker
ve kontaklar durum değiştirir. Böylece zaman rölesinin devreye
bağlanışından bir süre sonra, kontakların durum değiştirmesi sağlanmış
olur. Palet çekildikten sonra, rölenin empedansı büyür ve devre akımı
azalır. Termistördeki sıcaklık yükselmesi sona erer, devre kararlı
çalışmaya başlar. Devredeki (A) anahtarı açıldığında, kontaklar ani
olarak normal konumlarına dönerler.

Termistörlü zaman röleleri düz zaman rölesi olarak çalışır. Termistörlü
zaman rölelerinde zaman ayarı yapmak oldukça güçtür. Devreden geçen
akımın değişmesi, kontakların durum değiştirme zamanını değiştirse de,
bu uygun bir yol değildir.

tesekkurler bilgi icin

» Temel Elektrik Bilgileri
» Elektronik Devre Elemanları
» Kumanda Devre Sembolleri
» Pasif devre elemanları Dirençler kondansatörler bobinler
» Internet üzerinde istediğimiz bilgiler nasıl yerlerine ulaşıyorlar ?